De dood van Iwan Iljitsj
Tolstoj heeft verhalen geschreven die zich uitstekend lenen voor dit sombere weer, gedomineerd door mist en financiële malaise. Een bijzonder mooie geschiedenis is die van de rechter Iwan Iljitsj. Deze Russische novelle is een kroon op de latere werken van de schrijver, veel toegankelijker dan zijn zware ‘meesterwerken’ als Oorlog & Vrede of Anna Karenina.
Wie het beroep der rechterlijke macht ambieert moet zich bewust zijn dat zijn woord bindende gevolgen heeft. Nu zal vroeger het woord van uw ouders bindend zijn geweest en hedentendage dat van een hoogleraar maar het grote verschil is het principe van legitimiteit. Als u het niet eens was met uw moeder dat u niet tot vijf uur in een obscuur café de heupen kon laten draaien op hitjes van Doemaar dan verweerde u zich ongetwijfeld met argument als ‘waarom mag jij dat bepalen!’ of ‘ dat bepaal ik zélf wel’.
Zulke brutaliteit liep het risico gestraft te worden met maatregelen die voor u doorgaans als onredelijk golden. Privileges werden ingenomen zoals een afspraakje met die, uitgaan op andere avonden etc. Ondanks uw begrijpelijke tirade, veel tegen een dergelijk oordeel kon u niet doen.
Een rechter zal nog minder gecharmeerd zijn van uw argumenten. Als u inderdaad te lang de heup hebt gedraaid op de Brabantse ska – niemand swingt op ska- en daarmee strafrechtelijke feiten hebt gepleegd (hetgeen niet altijd ondenkbaar is) is de kous snel af. ‘Waarom mag u dat bepalen’ wordt met een wijsvinger op het wetboek afgeserveerd, ‘dat bepaal ik zelf wel’ door een luid gegrinnik der cipier ontvangen en tegen de sanctie kunt u op een bepaald moment helemaal niks meer doen. U zult zich, vroeg of laat, moeten berusten op het oordeel van de rechter.
Maar vergeet niet dat achter de soms feilloze manier van handelen der grijze rechter een genaakbaar mens steekt. Tolstoj weet dit brljant te illustreren. Iwan Iljitsj die zijn gehele leven hard heeft gewerkt om cassatierechter te worden, daarmee honderden mensen veroordeeld met bindende, gevleugelde woorden, kan op zijn sterfbed de betekenis van zijn leven niet loslaten. Als een kermend paard schreeuwt hij van de pijn, niet stervend willend in de hoop dat zijn lege leven in de slotfase nog bedoeling krijgt.
Doch ook hij, de ooit machtige Iwan Iljitsj berust zich op het laatste moment. De acceptatie dat hij sterft noopt hem niet tot langer strijden. Hij bindt zich niet aan woorden,
Maar aan het lot.